Cryptische pennenstreken op een vergeeld stuk papier: door er leesbare tekst van te maken en ze opnieuw uit te proberen, komen eeuwenoude verfrecepten weer tot leven op de tentoonstelling Kleurstof. Bibliothecaris Jantiene van Elk heeft er nog veel meer om te delen. Ze nodigt makers uit zich te laten inspireren door de resultaten van haar citizen science onderzoek.
Meng 9 gram aluin, 7 gram wijnsteen, 6 gram blauwhoutpoeder en 60 gram meekrapwortel met flinke pan halfwarm water, laat je wol er drie kwartier in liggen, roer af en toe en je krijgt een prachtig steenrode kleur. Zónder giftige restjes: na afloop kun je dit natuurlijke verfbad gewoon door de gootsteen wegspoelen. Het recept komt uit een van de negentiende-eeuwse ‘verfreceptenboeken’ uit de museumbibliotheek, die tot voor kort nog vrij verstopt in hun zuurvrije omslagen in een doos zaten. Nu het gebruik van duurzame grondstoffen steeds hoger op de agenda komt te staan, werd het tijd ze boven water te halen en ze te delen met een groter publiek. Bibliothecaris Jantiene van Elk kreeg hulp van de transcribenten van het Regionaal Archief Tilburg om de oud-Brabantse hanenpoten naar leesbare tekst te vertalen, waar zowel professionele ververs als hobbyisten mee aan de slag kunnen.
Het verfrecept voor steenrood met meekrap uit het manuscript van Jellingshaus uit 1830.
Complexe relaties
Op basis van de transcripties startte Van Elk een ‘citizen science’ project met een groep wetenschappers en vrijwilligers: niet alleen om de recepten uit te proberen, maar ook om de verhalen erachter te ontrafelen. Ze kozen bewust voor de negentiende-eeuwse manuscripten – de bibliotheek heeft receptenboeken van 1700 tot 1970 – omdat dat de tijd was waarin Tilburg een van de belangrijke industriële steden in Nederland was. “De reikwijdte daarvan is nog veel groter dan ik dacht,” zegt van Elk. “Tot nu toe is die industrie vooral beschreven vanuit het perspectief van de arbeiders en de fabrikanten in Tilburg. Dit onderzoek naar historische kleurstoffen en verftechnieken opent de deur naar de hele wereld en toont de complexe relaties tussen mensen hier en daar en tussen mens en natuur.
Koloniale kleuren
Het onderzoek laat zien hoe de textielververs in Tilburg met hun wol de wereld kleurden en plaatst het hele proces daaromheen in een cultuurhistorische context. “Achter die lastig te ontcijferen mysterieuze letters op papier met her en der wat staaltjes zit een veel groter verhaal,” zegt Van Elk. Dat begint bij de herkomst van kleurstoffen die tot circa 1860 nog allemaal natuurlijk waren. Dat is minder duurzaam en verantwoord dan het klinkt, want in de koloniën, waar de meeste kleurstoffen vandaan kwamen, gingen zowel mens als natuur gebukt onder de productie van de gewilde ingrediënten. Zo ging het kweken van de cochenilleluis, het oogsten van blauwhout uit tropische bomen en het telen van de indigoplant gepaard met gedwongen arbeid en uitbuiting in Mexico, Latijns-Amerika, Indonesië en Suriname. En op de Canarische eilanden waagden vrouwen hun leven tegen een hongerloontje: om de korstmossen van de steile rotswanden te plukken voor het maken van het purperen orseille, bungelden zij op wankele schommeltjes boven de afgrond.
Claudy Jongstra leest verfrecepten uit begin 1800 van het bedrijf Hillebrands uit Leek. Ook deze Groningse recepten maken onderdeel uit van de bibliotheekcollectie. De ververs gebruikten onder andere wede en wouw.
Wede, wouw en meekrap
Maar de manuscripten dragen ook mens- en natuurvriendelijkere varianten aan: blauw, geel en rood kun je ook maken van lokale planten als wede, wouw en meekrap. Claudy Jongstra, die voor deze tentoonstelling haar eerste geweven werk maakte in het TextielLab, liet zich voor het kleuren daarvan ook door een historisch receptenboek uit de bibliotheek inspireren. Van Elk hoopt dat meer makers uit het lab de weg naar de manuscripten weten te vinden. “We hebben heel veel informatie ontsloten over kleur. Dit project brengt verleden en heden weer dichter bij elkaar, er valt nog van alles te leren van de overlevering. Ik wil de verzamelde kennis graag met zo veel mogelijk mensen delen. Dat doe ik nu nog via Teams, maar binnenkort is alles ook te vinden in de online catalogus.”
Kleurstof: te zien tot 2 oktober 2022
Vijf van de manuscripten vind je met de verhalen en stalen van de burgerwetenschappers tot 2 oktober op de tentoonstelling Kleurstof. Hier wordt ook nieuw werk getoond dat verschillende ontwerpers in het TextielLab maakten en dat de schoonheid en dilemma’s van geverfd textiel laat zien.
